دو واژه : دُمادُم ، دَمادَم

در پارسي ِكهن ، دو واژه با نگاره ي ِ « دمادم » داشته ايم ؛ يكي به ضمّ ِ دال ، و ديگري به فتح ِ آن : دُمادُم ، دَمادَم .
واژه ي ِ نخست ، از حدود ِ سده ي ِ هفتم به بعد ، گويا ، به كلّي فراموش شده . ظاهراً چنان مي نمايد كه نخست واژه ي ِ « دَمادَم » از معناي ِ اصلي ِ خود بگشته ، و معناي ِ « دُمادُم » را به خود گرفته ؛ و از آن پس ، « دُمادُم » راه ِ فراموشي سپرده است .
و امّا ، اين معاني چگونه بوده است ؟
دُمادُم : پي در پي ، به دنبال ِ هم ، از پي ِ هم ، متعاقب ِ يكديگر ، ...
□ دُمادُم برون رفت لشكر ز شهر
وزان شهر نايافته هيچ بهر
( شاهنامه . ژول مول . 1/56 ) ( لغت نامه )
□ بينديش تا چيست مردم كه او را
سوي ِ خويش خواند ايزد ِ دادگستر
چه خواهد همي زو كه چونين دُمادُم
پيمبر فرستد همي بر پيمبر !
( ناصر ِ خسرو . قصيده ي ِ 145 ) ( لغت نامه )
□ اي پايه ي ِ كبريات فارغ
از ننگ ِ تصرّف و توهّم
اي حكم ِ ترا قضا پياپي
وي امر ِ ترا قَدَر دُمادُم
( انوري . مدرّس ِ رضوي . 33 ) ( لغت نامه )
در لغت نامه ، در شواهد ِ « دَمادَم » [ به معني ِ « پياپي ، دم به دم ، ... ] تك بيتي از انوري آمده كه در هيچ يك از دو چاپ ِ ديوان ِ او ديده نمي شود ؛ و از اين رو نمي توان حركت ِ قافيه ي ِ آن را معلوم كرد ؛ امّا به نظر مي رسد كه « دُمادُم » باشد :
□ ريش از پي ِ كندن ِ پياپي
سر از در ِ سيلي ِ دمادم
در برخي ديگر از شواهد ِ همين بخش نيز ، « دمادم » را مي توان به ضمّ خواند و دانست . ( از جمله : بيت ِ اوّل ، از فردوسي ؛ بيت ِ دوم ، از فرّخي ؛ بيت ِ هفتم ، از سعدي . ) همچنين در بيت ِ زير ، كه به شاهد ِ معني ِ « هر دم » آمده :
□ سعديا لشكر ِ سلطان ِ غمش ملك ِ وجود
هم بگيرد كه دمادم يزكي مي آيد
براي ِ شواهد ِ بيشتر ِ « دُمادُم » ، به « واژه نامك » و « لغت نامه » بنگريد .
دَمادَم : 1. لبالب ، لب به لب ، پر ، لبريز ، ...
در لغت نامه ، براي ِ اين واژه ، نخست معني ِ « پي در پي ، دمبدم ، ... » آمده ، و سپس معني ِ « لبالب ، لب به لب ، ... » ؛ در حالي كه به نظر مي رسد معني ِ « لبالب ، ... » در اولويّت ِ تقدّم ِ تاريخي باشد ( اگر چه براي ِ هر دو معني ، شواهدي از شعر ِ كهن ارائه شده ! ) .
و امّا ، شواهدي براي ِ معني ِ « لبالب ، ... » . ( برخي از اين شواهد در لغت نامه نيز آمده ) :
□ وان جام ِ مي اندر كف ِ او همچو ستاره
ناخورده يكي ، جام ِ دگر داده دَمادَم
( امير طاهر ِ فضل ِ چغاني ؛ شاعران ِ بي ديوان ، 169 )
□ مي زدگانيم ما ، در دل ِ ما غم بُوَد
چاره ي ِ ما بامداد ، رطل ِ دَمادَم بود
( منوچهري . 177 )
□ « هرگز بينَما نفسي با مهر ِ تو به هم ، آزاد شده ز بند ِ وجود و عدم ، در مجلس ِ انس قدح ِ شادي بر دست نهاده دمادم » ( عبدالله انصاري . سخنان ِ پير ِ هرات . 95 )
□ « با دوست برآسايم يك دم ؛ در مجلس ِ انس قدح ِ شادي بر دست نهاده دمادم. » ( همان . 112 )
□ مسلّم كن دل از هستي ، مسلّم
دمادم كش قدح اينجا ، دَمادَم
(سنايي . ديوان ، چ مدرّس رضوي ، ص 936 )
( اگر چه به قرينه ي ِ « مسلّم » ، « دمادم » ِ آغاز ِ مصرع ِ دوّم را هم بايد به فتح ِ دال خواند ؛ با توجّه به بيت ِ زير ، « دُمادُم » نيز مي توان خواند :
□ مي و جام و نخجير بر هم زنيم
دُمادُم نبيد ِ دَمادَم زنيم
( فردوسي . لغت نامه )
در لغت نامه ، اين بيت ِ فردوسي به شاهد ِ « دُمادُم » [= پياپي ، ... ] آمده . )
□ وقت است كه اندوه ز دل كم گردد
جام ِ طرب و عيش دَمادَم گردد
( جمال ِ خليل ِ شرواني . نزهة المجالس . شماره ي ِ 529 )
( توجّه شود به « كم » ، و معني ِ « پر » براي ِ « دَمادَم » ! )
مصحّحان ِ آثاري كه اين ابيات ِ شاهد از آنجا نقل شد ، هيچ يك در حاشيه يا فهرست ِ واژگان ، متذكّر ِ اين واژه نشده اند ؛ و اين نشان از آن دارد كه – به احتمال ِ قوي – همه « دَمادَم » را [ كه به معني ِ « لبالب ، پر ، ... » بوده ] به معني ِ معروف ِ آن ، يعني : « پي در پي ، دم به دم ، ... » گرفته اند !
در اين بيت ِ حافظ نيز مي توان « دَمادَم » را به معني ِ « لبالب ، پر ، ... » دانست ( اگر چه به نظر نمي رسد كه خود ِ حافظ به اين معنا به كار برده باشد ! ) :
□ ساقيا جام ِ دمادم ده كه در سير ِ طريق
هر كه عاشق وش نيامد در نفاق افتاده بود
دَمادَم : 2. پياپي ، پي در پي ، دم به دم ، ...
□ روانت را همه جام ِ پياپي
سپاهت را همه فتح ِ دَمادَم
( سنايي . 377 )
□ معشوقه چو زلف ِ خويش بر هم زندم
زخمي كه به جان زند دَمادَم زندم
( ؟ . نزهة المجالس . ش 1073 )
□ بي گريه ام ز عمر دمي كم گذشته است
عمرم همه به اشك ِ دَمادَم گذشته است
( مير شريف ِ هروي . تحفه ي ِ سامي . 305 )
□ به غير از خانه ويران سازي و رخت ِ سرا سوزي
كليم آخر چه حاصل آتشين اشك ِ دَمادَم را
( ديوان ِ كليم . 224 )
بديهي است كه شواهد ِ اين معني ، منحصر به همين چند مورد نيست . آنچه مي توان گفت اين است كه « دَمادَم » به معني ِ « پياپي ، ... » ، در متون ِ كهن ، شواهد ِ معدود دارد . فقراتي كه در لغت نامه آمده ، بعضاً مورد ِ شك است و ممكن است ( همان طور كه پيشتر گفته شد ) در برخي موارد « دُمادُم » باشد .
عبدالحسين ِ نوشين ، در واژه نامك ، تنها معني ِ « لبالب ، ... » را ذكر نموده ، و در پايان مي نويسد : « اين واژه به اين معنا در فرهنگها و فهرست ِ ولف نيامده . » . اين سخن كه « دَمادَم » به معني ِ « لبالب ، ... » در فرهنگ ها نيامده ، كاملاً درست است . ظاهراً لغت نامه نخستين فرهنگي است كه اين معني در آن بازتاب يافته ؛ و آن نيز مستند به يادداشت ِ مؤلّف است . و ، گويا كار ِ ارزنده ي ِ زنده ياد نوشين ، پيش از انتشار ِ لغت نامه انجام يافته بوده است .
عدم ِ ذكر ِ « دَمادَم » به معني ِ « پياپي ، ... » ، در واژه نامك ، بدان معنا ست كه اين واژه با اين معني ، در شاهنامه نيامده است . در لغت نامه ، براي ِ اين معني ، در سر ِ شواهد ، بيتي از فردوسي ديده مي شود :
□ دمادم به ده شب پس ِ يكدگر
همي خواب ديد ، اين شگفتي نگر
همان طور كه پيشتر – ذيل ِ « دُمادُم » - گفته شد ، « دمادم » ِ اين بيت را ( كه به فتح ِ دال خوانده شده ) مي توان [ يا بلكه : بايد ] به ضمّ ِ دال خواند :
دُمادُم به ده شب پس ِ يكدگر
□
و اينك چند مورد كه در آن نمي توان به صراحت حكم كرد كه « دَمادَم » به معني ِ كهن و اصلي ِ خود [= لبالب ، ... ] آمده ، يا به معني ِ متأخّر و احتمالاً مستحدث ِ آن [= پياپي ، ... ] . ( اگر چه ، در برخي از ابيات ِ منقول ِ پيشين نيز اين ترديد وجود دارد ! ) :
□ خواهي كه اساس ِ عمر محكم يابي
يك چند به گيتي دل ِ خرّم يابي
از خوردن ِ مي دمي تو فارغ منشين
تا لذّت ِ عمر را دَمادَم يابي
( خيّام ؟ . برتلس . ش 220 ؛ كريستن سن . ش 119 )
□ تقرير ِ حال ِ دولت ، چندان كه كم كني بِه
زان فتنه ي ِ دمادم ، وآن آفت ِ رمارم [1]
( انوري . فرهنگ ِ وفايي . ذيل ِ: رمارم )
□ چه دهد مرا زمانه ، به كف از چمانه ي ِ غم
به بساط ِ بزم ِ گيتي ، قدح ِ ستم دمادم
( نظامي . ديوان .237 )
□ يك دم ز زمانه گر مسلّم يابي
يا نيم دمي باده دمادم يابي
مگذار كه ضايع شود آن دم ، زنهار
زيرا كه چنان دمي دگر كم يابي
( صدر ِ خجندي . نزهة . ش 240 )
□
در لغت فرس ( چ مجتبايي / صادقي ) و فرهنگ ِ جهانگيري ، هيچ يك از اين دو واژه نيامده . در صحاح الفرس و فرهنگ ِ وفايي ( تن هوي جو ) ، تنها « دَمادَم » آمده ؛ به معني ِ « پياپي و متعاقب » . نيز در اين دو فرهنگ ، « رَمارَم » ذكر شده ، به معني ِ : « دَمادَم » [= پياپي ، ... ] ( صحاح ) ، و : « پيوسته و پياپي و متعاقب ... ، به معني ِ دَمادَم » ( وفايي ) .
و امّا ، در جهانگيري ، ذيل ِ « رمارم » چنين آمده : « اول به معني مقابل و برابر باشد ... دوم به معني گوناگون بود . »
ابيات ِ شاهد ِ جهانگيري همان است كه در صحاح و وفايي آمده ؛ با اين تفاوت كه بيت ِ ناصر ِ خسرو براي ِ معني ِ اوّل و بيت ِ انوري براي ِ معني ِ دوّم آورده شده . و اين پذيرفتني مي نمايد . دو بيت ِ مذكور چنين است :
□ بسيار مگوي هر چه يابي
با خار مدار گل رمارم
( ناصر )
□ تقرير ِ ظل دولت ، چندان كه كم كني بِه
زان فتنه ي ِ دمادم ، زآن آفت ِ رمارم [2]
( انوري )
□
ارائه ي ِ شواهد ِ بيشتر ، بحث را به درازا مي كشد .
براي ِ پايان دادن به اين بخش از يادداشت ، نظر ِ خويش را كه به طور ِ ضمني ابراز كرده ام ، به صراحت چنين خلاصه مي كنم :
در آغاز ، « دُمادُم » داشته ايم ، به معني ِ « پياپي ، پي در پي ، به دنبال ِ هم ، ... » ؛ و « دَمادَم » ، به معني ِ « لبالب ، پُر ، ... » . سپس ( شايد به دليل ِ كمبود ِ نشانه هاي ِ نگارشي در ثبت ِ مصوّت ها – در خطّي كه براي ِ نگارش ِ فارسي ِ نو به كار گرفته شده - ، و نيز گسترش يافتن ِ فارسي ِ دري ، از خراسان ِ بزرگ به ديگر سرزمين هاي ِ ايراني ) اندك اندك ، ميان ِ اين دو واژه در‌هم‌آميزي رخ داده ؛ به اين صورت كه « دُمادُم » ، « دَمادَم » انگاشته و پنداشته شده ، و در نتيجه ، « دَمادَم » را برخي – حتّي از شاعران ِ بزرگ - ، به جا و به معني ِ « دُمادُم » به كار برده اند ؛ و احتمالاً ، - به گونه اي تشديد يابنده - ، « دُمادُم » هاي ِ پيشينيان را هم – آنجا كه محافظ ِ « قافيه » در كار نبوده - « دَمادَم » خوانده اند ! و همراه ِ با اين دگرگوني ِ معنايي و تلفّظي ، « دَمادَم » كه معني ِ « دُمادُم » را به خود گرفته بوده ، معني ِ اصلي و دقيق ِ خود – يعني « لبالب ، پُر ، ... » - را وانهاده و از دست داده است .
در بخش ِ بعد ، پيرامون ِ اين در‌هم‌آميزي و جاي‌گزيني و مسخ و نسخ ، توضيحات ِ بيشتر و روشن‌تري خواهيم داشت . پيش از آن بيفزايم كه : در فرهنگ ِ معين نيز ، « دَمادَم » به معني ِ « پُر ، لب به لب ، ... » از قلم افتاده ؛ و معني ِ « پشت ِ سر ِ هم » ، براي ِ « دَمادَم » از وجه ِ زماني ، و براي « دُمادُم » از وجه ِ مكاني دانسته شده . و اين خود ، برگرفته از نظر و برداشت ِ دهخدا‌ست . ( رك : لغت نامه ، ذيل ِ : دَمادَم و دُمادُم . )
□
□
وجه ِ اشتقاق :
1. دُمادُم ، مركّب است از : دُم + الف ِ ميان‌ وند + دُم .
و « دُم » ، در اين جا ، به معني ِ « دنبال و عقب ِ چيزي ، دنباله ، پشت ، پي ، ... » است . ( رك : لغت نامه )
- در شواهد ِ اين معني ، در لغت نامه ، از اواخر ِ سده ي ِ ششم به اين سو موردي ذكر نشده .
- اين معني ، از فرهنگ ِ معين فوت شده است .
2. دَمادَم ، به معني ِ « پياپي ، ... » ، مركّب است از : دَم + الف ِ ميان وند + دَم . و « دَم » به معني ِ « لحظه ، آن ، ... » است ؛ و اين نياز به توضيح ندارد .
3. دَمادَم ، به معني ِ « لبالب ، ... » ، مركّب است از : دَم + الف ِ ميان وند + دَم . و « دَم » در اين واژه ، معنايي دارد كه قدري ناشناخته مانده است :
« جرعه ي ِ آب و جز آن ( ناظم الاطباء ) . يك دم آب . وهنگ ( لغت اسدي ) . دم آب كه باز خورند ( لغت اسدي ) . يك دم آب . همنگ ( لغت فرس اسدي ، نسخه ي ِ خطّي ِ كتابخانه ي ِ نخجواني ) . جرعه و اندكي از آب ( غياث ) . قورت . غرت . يك آشام . آن اندازه كه به يك نفس بتوان نوشيد ( يادداشت مؤلف ) » [ لغت نامه ]
چند مورد از شواهد ِ لغت نامه:
□ لبي نان خشك و دمي آب سرد
همين بس بود قوت آزاد مرد
( فردوسي )
□ لفت بخورد و كرم ، درد گرفتم شكم
سُر بكشيدم دو دم ، مست شدم ناگهان [3]
( لبيبي )
□ يك نان به دو روز اگر شود حاصل ِ مرد
وز كوزه شكسته اي دمي آبي سرد
( منسوب به خيّام )
□ به خدمت ميان بست و بازو گشاد
سگ ِ ناتوان را دمي آب داد
( بوستان )
و چند شاهد ِ ديگر :
□ دمي آب ِ سرد از پي ِ بد سگال
بِه از عمر ِ هفتاد و هشتاد سال
( فردوسي . امثال و حكم )
□ تا بي ادبي همي تواني كرد
خون ِ علما به دم بياشامي [4]
( ناصر ِ خسرو . ق 18 )
□ از باده شود تكبّر از سر ها كم
وز باده شود گشاده بند ِ محكم
ابليس اگر ز باده خوردي يك دم
كردي دو هزار سجده پيش ِ آدم
( خيّام [ ! ] . برتلس . ش 24 )
□ به يك دم زهد ِ سي ساله به يك دم باده بفروشم
اگر در باده اندازد رخت عكس ِ تجلّي را
( عطّار . ديوان . 2 )
□ گل پيشه ي باد دستي آغاز نهاد
بلبل ره ِ گل پرستي آغاز نهاد
از ساغر ِ گل ، بلبل ِ بد مست دمي
ناخورده هنوز ، مستي آغاز نهاد
( ؟ . نزهة . ش 586 )
□ باقي دو سه دم كه هست ساقي
در ده مدد ِ حيات ِ باقي
( عراقي . تذكره ي ِ ميخانه . 55 )
□
از تأمّل در ابياتي كه گذشت ، - و نيز ابيات ِ شاهد ِ « دَمادَم » ، به معني ِ « لبالب ، ... » - به اين برداشت رسيده ام كه در معني ِ مذكور براي ِ « دَم » ، « ظرف » نيز در نظر است ؛ و نه صرفاً « مقداري از آشاميدني كه بتوان به يك نفس واخورد » . احتمالاً وقتي مي گفته اند : « يك دم ، يا : دمي شراب » ، مقصود پياله يا جامي شراب بوده كه پُر و لب به لب نبوده باشد ؛ قدري شراب در آن باشد . و چون پياله يا جام ِ پُر و لبالب در نظر بوده ، نام ِ ظرف – يا به عبارتي : نام ِ نوع ِ ظرف – نيز ذكر مي شده : جام ِ دَمادَم ، رطل ِ دَمادَم ، قدح ِ دَمادَم .
چنان به نظر مي رسد كه نخست اين معني مهجور گشته و دچار ِ ناشناخت شده ؛ و اين ، اندك اندك ، باعث ِ نسخ ِ معني ِ اصلي و كهن ِ « دَمادَم » - يعني « لبالب » - گشته است . يا چنين بگوييم : از يك سو اين معني متروك و فراموش مي شده ، و از سوي ِ ديگر – چنان كه پيشتر گفتيم – به علّت ِ نارسايي و كاستي در دستگاه ِ خطّ ِ فارسي ( و نيز گسترش ِ فارسي ِ دري ، از خراسان به ديگر سرزمين ها ) ، « دُمادُم » هايي كه در موضع ِ قافيه نبوده ، « دَمادَم » تلفّظ شده ؛ و اندك اندك « دُمادُم » به كنار رفته ، و « دَمادَم » كه معني ِ اصلي ِ خود را وا مي نهاده ، به جاي ِ آن نشسته است .
از آنجا كه خطّ ِ پهلوي نيز فاقد ِ نشانه براي ِ مصوّت ها ست ، مي توان گمان برد كه در هم آميزي ِ « دُمادُم » و « دَمادَم » در پهلوي نيز بي زمينه نبوده ؛ و اين البتّه در صورتي است كه در زبان يا گويش ِ پهلوي ، اين دو واژه بوده باشد . ( در فرهنگ كوچك زبان پهلوي هيچ يك ديده نمي شود . واژه نامه ي ِ كارنامه ي اردشير پاپكان را هم پاليدم ، نبود ! بديهي است كه با اين مراجعه ي ِ ناچيز و محدود ، نمي توان به چيزي رسيد . ) امّا از آنجا كه مثلاً در شاهنامه ، هر يك از اين دو واژه ، به وجه ِ كاملاً درست به كار رفته و از « دَمادَم » با معني ِ « پياپي ، ... » نشاني نيست ( - به استناد ِ واژه نامك ) ، وقوع ِ اين در هم آميزي ، به فارسي ِ به اصطلاح نو محدود و منحصر مي گردد . و صد البتّه ، رسيدن به نتيجه و نظر ِ نهايي و كاملاً مطمئن ، مستلزم ِ پژوهش ِ دقيق تر و ديدن ِ منابع ِ بيشتر مي باشد . [5]
□
□
احتمال ِ آن هست كه معني ِ « لحظه ، آن ، ... » براي ِ « دَم » ، مجازي بوده باشد : « دَم » براي ِ « جامي نه پُر از آشاميدني » به كار مي رفته ، و سپس توسّع يافته و مجازاً براي ِ « لحظه اي از زمان » نيز كاربرد يافته است : دمي / پياله اي از بحر ِ بي كرانه ي ِ زمان !
نيز ممكن است كه چنين نباشد و معني ِ « مقداري از آشاميدني كه به يك نفس بتوان واخورد » در اصل از « دَم » - به معني ِ« نفس » - گرفته شده باشد . همچنان كه معني ِ « لحظه ، آن ، ... » نيز ممكن است مستقيماً از همين معني برآمده باشد .
□
آنچه اين حدس و گمان ها را موجب مي شود همين در هم آميختگي و ابهام و چند معنايي است .
براي ِ اين يادداشت – در بخش ِ « دَمادَم » و معاني ِ دوگانه ي ِ آن - ، شواهدي بيش از آنچه آمد ، از متون ِ كهن بدر نوشته بودم ، امّا حين ِ نگارش متوجّه شدم كه در برخي از ابيات و عبارات ، نمي توان به قطع و يقين دانست كه « دَم » ، و نيز « دَمادَم » ، به كدام يك از معاني ِ خود به كار رفته است . پيش از اين چند مورد نقل شد ؛ اينك چند مورد ِ ديگر :
□ دردي عشقش به يك دم مست كرد
در خروش آمد كه اي دل الحذر
( عطّار . 325 )
□ خيز و به وقت گل دمي باده بده كه عمر شد
چند خوري غم جهان ، شادي انجمن نگر
( همان . 330 )
□ تا ابدش نام و نشان از دو جهان بريده شد
هر كه دمي جلاب خورد از قدح جلال تو
( همان . 559 )
□
اكنون كه بحث چنين به درازا كشيده و كار از « پوزش خواهي از خواننده » درگذشته ، چند مورد و نكته ي ِ ديگر را يادآور شده و مجلس را بر مي شكنيم !
1. زنده ياد استاد ذبيح الله صفا ، در بيت ِ زير ، از عبدالواسع ِ جَبَلي ، « دمادم » را به ضمّ ِ دال مشكول نموده . ( اين احتمال نيز هست كه اِعمال ِ شكل از اصل ِ نسخه يا نسخ ِ ديوان باشد .[6] )
□ مستم مكن امشب به قدحهاي دُمادُم
زيرا كه من از خُوشي آواز تو مستم
( ديوان ِ عبدالواسع . 561 )
به گُمان ِ نگارنده ، در اين جا ، « دَمادَم » - به معني ِ « لبالب ، پُر ، ... » - در كار است .
2. بيت ِ زير نيز شاهد ِ مطمئنّي است براي ِ « دُمادُم » . ( با توجّه به شكل ِ قطره هاي ِ باران ، به هنگام ِ فرود آمدن ؛ كه هر قطره دُمي در بالا دارد ! )
□ بلا و محنت و اندوه و رنج و محنت و غم
دمادمند به من بر چو قطره هاي مطر
( مسعود ِ سعد . ديوان . 157 )
( اگرچه در بحث ِ حاضر فرقي نمي كند ، « محنت » اوّلي احتمالاً « زحمت » يا واژه ي ِ ديگري از اين گونه بوده . )
3. در كتاب ِ هدايه المتعلّمين في الطّب ، مصحَّح ِ دكتر جلال متيني ( بر اساس ِ نسخه ي ِ مورَّخ ِ 478 هـ . ق ، مضبوط در كتابخانه ي ِ بادليان ِ اكسفورد ، و مقابله با دو نسخه ي ِ كهن ِ ديگر ) ، بنا به « فهرست لغات و تركيبات » ، حدّاقل 27 بار « دمادم » به معني ِ « پياپي ، پي در پي ، ... » به كار رفته . در نسخه ي ِ اساس ، كه نسخه اي است مشكول ( يا نيمه مشكول ) و از نسخ ِ بسيار ارزشمند ِ نگاشته هاي ِ فارسي به شمار مي رود ، واژه به ضمّ ِ دال ضبط شده . آن گونه كه از مقدّمه ي ِ مصحّح ( ص پنجاه و شش ) بر مي آيد ، موارد ِ مشكول ِ اين واژه منحصر است به دو مورد ِِ صفحات ِ 760 و 764 ؛ امّا اين امكان هست كه موارد منحصر به اين دو فقره نباشد ، و دو فقره ي ِ مزبور از وجه ِ نمونه ذكر شده ، و مصحّح از يادآوري ِ اين نكته غفلت نموده باشد . مشاهده ي ِ موارد در متن ، اين حدس را تأييد مي كند ؛ چرا كه تقريباً بيشترينه ي ِ موارد به هر دو و يا به يك ضمّه مشكول شده است .
ضمناً ، آقاي ِ دكتر متيني « دُمادُم » را نه واژه اي مستقل و اصيل ، بلكه تلفّظي متفاوت از « دَمادَم » [ كه در فارسي ِ امروز ، و – چنان كه در اين يادداشت گذشت – از چند سده پيش ، به جا و به معني ِ « دُمادُم » به كار مي رود ] دانسته اند ؛ و اين كاملاً نادرست است .
4. براي ِ معني ِ « از پس ِ هم ، پي در پي ، ... » در فارسي ِ كهن ، واژه ي ِ « پياپي » نيز به كار مي رفته . در لغت نامه ، يك شاهد از شاهنامه است و ساير ِ شواهد از آثار ِ سده هاي ِ 6 و 7 . و اين مي تواند ( اگر چه نه به قطعيّت ) حاكي از آن باشد كه اين واژه در آثار ِ متقدّمان كمتر به كار رفته است . احتمال دارد كه افزايش و گسترش ِ كاربرد ِ اين واژه ، با منسوخ يا گم و فراموش شدن ِ « دُمادُم » نيز پيوستگي و ربط داشته باشد .
و باز – به گمان ِ نگارنده - ، آنجا كه واژه ي ِ « پياپي » در زمينه ي ِ مرتبط با « باده گساري » مي آيد ، با « دَمادَم » ربط پيدا مي كند ؛ « دَمادَم » ي كه از معني ِ اصلي ِ خود [= لبالب ، ... ] بگشته و معني ِ « پي در پي ، ... » به خود گرفته است :
□ جايي كه مي لعل پياپي گردد
طبعم همه گرد طرب و مي گردد
( كمال اسماعيل . نزهة . ش 421 )
□ چو كمتر مي شود از عمر هر روز
مَيَم هر دم پياپي بيشتر ده
به خون آغشته ام از پاي تا سر
به جان تو كه جامم تا به سر ده
( عطّار . 581 )
چنان بر مي آيد كه ذهن ِ هر دو سراينده ي ِ بزرگ ، متأثّر از « جام ِ دَمادَم » بوده ، و « دَمادَم » ِ آن را نه به معني ِ اصلي و كهن ِ آن ، كه به معني ِ « پي در پي ، ... » گرفته اند !
در اين باره ، توجّه به دو نكته ضروري است :
1. بيرون ْشد ِ انسان ِ ايراني از اعتدال ِ در باده نوشي . ( كه قطعاً با « تحريم ِ مي » ربط دارد . )
2. تبديل ِ « مي ِ حقيقي ِ انگوري » به « مي ِ مجازي ِ وحدت » [7] ، باعث شده كه « جام ِ پياپي » در كار آيد ( و اين منحصر به شاعران ِ رسماً عارف و صوفي نيست ! ) ؛ و گر نه مي ِ حقيقي را نمي توان « پي در پي » خورد !
مورد ِ بسيار جالب :
□ در سر دارم ز مي پريشاني ها
با قند لب تو شكر افشاني ها
اي ساقي پنهان چو پياپي كردي
رسوا شود اين دم همه پنهاني ها
( مولانا . ديوان كبير . ج 8 . ص 11 . ش 62 )
هم خود ِ مصرع ِ سوّم ، و هم « دَم » در مصرع ِ چهارم – و نيز « رسوا شدن » ، كه عملي يك باره و يك كاسه است - ، فرياد مي كند كه به جاي ِ « پياپي » ، « دَمادَم » بوده ، يا بايد باشد ؛ به معني ِ اصلي ِ كهن ِ آن : لبالب ، پُر ، لبريز .
: اي ساقي ِ پنهان ، چون اين بار جامم را دَمادَم [= لبريز ، پر ] كردي ، اين دم [= اين لحظه ] همه ي ِ پنهاني ها آشكار و رسوا مي شود / خواهد شد .
( واژه ي ِ « دَم » ، از نظر ِ صوري / لفظي « دَمادَم » - به معني ِ اصلي ِ كهن ِ آن – را به ذهن مي آوَرَد ، و به حيث ِ معنايي « دَمادَم » به معني ِ متأخّر ِ آن را : پي در پي ، پياپي ، ... )
5 . براي ِ معني ِ « پي در پي ، ... ، لحظه به لحظه » ، تركيبات ِ « دَم دَم » و « دم به دم » نيز به كار رفته :
□ در مهر و وفايت آزمودم دم دم
( سنايي . 1155 )
□ دم دم ز دو چشمم آب مي گردد كم
خوش خوش به دلم قرار مي آيد باز
( ؟ . نزهة . ش 2306 )
□ عاشقانت را به مستي دم به دم
خرقه ي هستي ز سر بر مي‌كشي
( عطّار . 645 )
6 . در اين بيت ِ عطّار ، « دم به دم » مي تواند به هر يك از دو معني ِ « دَمادَم » باشد :
□ ساغر دل اندر آن دم ، دم به دم
پر همي كرد از خم خون جگر
7 . براي ِ معني ِ « لبريز ، لب به لب ، ... » ، « مالامال » نيز به كار رفته :
□ زان باده كه جان عقل ازو يافت كمال
پيش آور جانا قدحي مالامال
مستم كن و گو حرام باشد نه حلال
تا نيست شوم كه هستي ام هست وبال
( احمد ِ غزّالي . نزهة . ش 228 )
8 . با توجّه به معني ِ « دَم » (= جام و پياله ي ِ نه پُر ) ، احتمال ِ آن هست كه در اصطلاح ِ مشهور و مثل گونه ي ِ « دمي به خمره زدن » ، « دم » به فتح بوده باشد .
( چون اين فقره در فرهنگ معين نيامده ، از لغت نامه و امثال و حكم نقل مي كنم كه خواننده بي نياز باشد : « دم به خم يا خمره زدن ؛ به مزاح ، شراب خوردن . باده گساري كردن . [ يادداشت مؤلف ] » / « دمي به خم ، دمي به خمره زدن – در نهان مسكري كم نوشيدن » .
در هيچ يك از اين دو مأخذ ، شعري يا عبارتي به شاهد نيامده . سر دستي ، به جهانگيري ج3 ، غياث اللغات ، چراغ هدايت ، فرهنگ نوادر لغات ديوان كبير ، فرهنگ اشعار صائب ، و فهرست ِ واژگان و تركيبات ِ چند متن ِ ديگر - مقالات شمس ، ديوان ِ انوري ، مرزبان نامه ، نفحات الانس ، ... – نگاه كردم ، نبود . احتمال ِ آن هست كه متأخّر باشد . )
اگر به ضمّ باشد ، قطعاً مي بايست قصّه اي در پس ِ پشت داشته باشد ، وگر نه آدمي – يا جانور ِ ديگر – از « دُم » مست نمي شود . اصطلاح ِ « كون مستي » داريم كه چيز ِ ديگري است . ماجراي ِ « تنقيه ، و از كونْ سو عربده كردن » هم كه عبيد آورده ، چيز ِ ديگري است . در حكايتي ديگر عبيد مي گويد : « مولانا عضد الدّين نائبي داشت . در سفري با مولانا همراه بود . در راه باز استاده پاره اي شراب بخورد ... » و اين « پاره اي شراب بخوردن » همان معناي ِ « دمي به خمره زدن » را دارد .
به وجهي ديگر نيز مي تواند « دَم » بوده باشد ، و آن اين كه « دَم » را به معني ِ « دهان » بگيريم ؛ اگر چه بعيد مي نمايد ، چون سر ِ آدمي به آساني در خمره نمي شود ! ( در گويش ِ طبس ، « پوز ِ وَر اَو زِدَن » [= پوزي بر آب زدن ] ، كنايه از « دزدكي جرعه اي چند آب نوشيدن » كاربرد دارد كه البتّه از مستعملات ِ ماه ِ روزه است ! )
...
با اين همه ، اگر هم در اصل در اين مثل گونه « دم » به فتح بوده ، ذوق ِ فارسي بسيار خوب و ظريف عمل كرده كه آن را تبديل به « دُم » نموده است !

1381
مهدي سهرابي





مشخّصات ِ منابع و مراجع :
امثال و حكم . علي اكبر دهخدا . انتشارات امير كبير . هفتم ، 1370 .
تحفه ي سامي ( تذكره ) . سام ميرزا صفوي . تصحيح ركن الدّين همايون فرّخ . انتشارات علمي . بي تاريخ .
تذكره ي ميخانه . ميرزا عبدالنّبي فخر الزّماني . تصحيح احمد گلچين معاني .
چراغ هدايت . سراج الدّين علي خان اكبر آبادي . ضميمه ي ( بخش دوّم ِ) غياث اللغات . به كوشش ِ منصور ثروت . انتشارات ِ امير كبير . اوّل . 1363 .
ديوان انوري . به كوشش ِ سعيد نفيسي .
ديوان انوري . تصحيح مدرّس رضوي . انتشارات علمي و فرهنگي .
ديوان حافظ .
ديوان سنايي . تصحيح مدرّس رضوي . انتشارات كتابخانه ي سنايي .
ديوان عبدالواسع جبلي . تصحيح ذبيح الله صفا . انتشارات امير كبير .
ديوان عطّار . تصحيح تقي تفضّلي .
ديوان كبير مولانا ( غزليّات شمس ) . تصحيح فروزانفر . انتشارات امير كبير .
ديوان كليم كاشاني ( همداني ) . تصحيح محمّد قهرمان .
ديوان مسعود سعد سلمان . تصحيح رشيد ياسمي . انتشارات امير كبير .
ديوان منوچهري دامغاني . تصحيح دبير سياقي . انتشارات زوار .
ديوان ناصر خسرو . تصحيح مجتبي مينوي – مهدي محقّق . انتشارات دانشگاه تهران .
ديوان نظامي ( قصايد و غزليّات ) . به كوشش سعيد نفيسي .
رباعيّات خيّام . تصحيح برتلس . فرهنگستان علوم اتّحاد شوروي . 1957 .
رباعيّات خيّام ( بررسي انتقادي ... ) . كريستن سن . ترجمه ي فريدون بدره اي . انتشارات توس . اوّل . 1374 .
سخنان پيرهرات . خواجه عبدالله انصاري . به كوشش محمد جواد شريعت . شركت سهامي كتابهاي جيبي .
شاعران بي ديوان ( شرح احوال و اشعار ... در قرن هاي 3- 4- 5 هـ . ق . ) تصحيح محمود مدبري . ا نتشارات پانوس ، اوّل ، 1370 .
شاهنامه . ژول مول . افستِ انتشارات اميركبير ( 7 جلد + 1 جلد مقدمه ) .
صحاح الفرس . محمد بن هندوشاه نخجوا ني . تصحيح عبدا لعلي طاعتي . بنگاه ترجمه و نشر كتاب .

[1] در متن ِ فرهنگ ِ وفايي ، ويراسته ي ِ خانم تن هوي جو ، به جاي ِ « دولت » ، « دوست » آمده . در دو نسخه ي ِ فرهنگ – همچنان كه در ديوان ِ انوري - « دولت » بوده و ويراستار ( مصحّح ) محترم وجه ِ محرّف ِ « دوست » را – كه ايراد ِ وزن و معني پديد مي آورد – از يك نسخه ( دانشگاه تهران ) به متن آورده اند .
در چاپ ِ مصحّح ِ ايشان از اين فرهنگ ، - كه بر اساس ِ دست نوشته هاي ِ چيني انجام گرفته و ارزش ِ ويژه دارد - مختصر ايرادهايي از اين گونه ، و نيز مواردي ترك ِ روش ، ديده مي شود . فضولي كردم ، با اين اميد كه در چاپ هاي ِ بعدي ، امثال ِ اين ايرادهاي ِ مختصر و ناچيز رفع گردد ؛ وگرنه من پرستنده و خاك ِ كساني ام كه به فرهنگ ِ اين سرزمين ياري مي رسانند ؛ به ويژه اگر ايراني و مديون ِ اين آب و خاك نبوده باشند .
[2] 1. در ديوان ِ انوري ، چاپ ِ نفيسي ، « تقرير ذُلّ ِ دولت ... / زان فتنه ي ِ دمادم ، زان آفت ِ دمادم » آمده . در اين صورت ، مي توان اوّلي را به ضمّ خواند ، و دوّمي را كه به فتح است ، به معني ِ« پُر ، ...» دانست . – اين احتمال نيز هست كه اوّلي « دُمادُم » باشد ، و دوّمي « دَمادَم » ، و هر دو به يك معني : « پياپي ، ... » .
2. در صحاح الفرس ، بيت ِ ناصر ِ خسرو به نام ِ انوري ، و به صورت ِ مغلوط آمده است .
3. « ظل » ، ظاهراً اشتباه ِ كتابت ِ سماعي (= املاء و تحرير ) است ، به جاي ِ « ذُل » . – در چاپ ِ مدرّس ِ رضوي ، « حال » آمده ؛ بدون ِ نسخه بدل . و « ظل » مي تواند مسخ ِ نگارشي ِ « حال » نيز باشد !
[3] در متن ِ لغت نامه ، « گفت بخوردم كرم ، ... » آمده . نگارنده ، اين وجه را كه از تصحيح ِ قياسي ِ صورت هاي ِ نادرست ِ « لفت بخوردم و كرم ... » ( وفايي ) و « لفت بخوردم بگرم ... » ( صحاح ) حاصل شده ، نادرست مي دانم . وجه ِ صحيح ، همين « لِفت بخورد و كَرَم ... » است – كه از حاشيه ي ِ لغت نامه [ بي مأخذ ] و شاعران ِ بي ديوان [ ص 487 ، مأخوذ از : لغت فرس ، چاپ ِ دبير سياقي ] برگرفته ام - .
اين وجه ، در موضع ِ « بخورد » ، دچار ِ كاستي ِ نحوي مي نمايد . بايد گفت كه : شناسه ي ِ فعل ، به قرينه ي ِ افعال ِ بعدي ( : گرفتم ، بكشيدم ، شدم ) ، و يا به احتمال ِ قوي – قريب به يقين – به قرينه ي ِ فعلي در بيت ِ پيشين ( كه متأسّفانه به جا نمانده ) حذف شده است . ( حذف ِ شناسه ي ِ فعل ، به قرينه ي ِ فعل ِ پيشين ، در فارسي ِ كهن موردي كاملاً عادي است . در گويش– يا فارسي ِ گونه ي- طبس ِ گيلكي ، تا به امروز باقي مانده . )
نكته ي ِ جالب آن كه ، در جلد ِ 13 ص 19620 ، ذيل ِ لبيبي ، « لفت بخوردم بگرم » آمده ، و در حاشيه مي خوانيم : « ظ : لفت بخورد ( يعني بخوردم ) و كرم ( كرم يعني كلم ) . »
در چرايي ِ اين دوگانگي بحث نمي كنم ، كه وارد ِ مقوله ي ِ « نقد ِ لغت نامه ، و دفاع از شخصيّت و حيثيّت ِ علمي – ادبي ِ دهخدا » خواهيم شد ؛ و اين ، بي اغراق هفت من كاغذ مي بَرَد . پس در مي گذرم . افسوس ! يك كار ِ ما وارونه مردم به قاعده ي ِ درست پيش نمي رود .
بابت ِ اين همه خروج از روش و قاعده ، از خواننده پوزش مي خواهم ؛ كه باعث ِ آن ، عصبيّتي است بي اختيار .
[4] در لغت نامه ، به شاهد ِ « به دم آشاميدن » آمده . [= با نفس به دهان در كشيدن ، هورت كشيدن ( يادداشت مؤلف ) ]

[5] اين لحظه [ بامداد 8 / 2 / 84 ] واژه نامه ي ِ « ارداويراف نامه » - چاپ ِ دكتر عفيفي – را هم چشم گردان كردم ، نبود !

[6] اينجا ، ناچارم باز ترك ِ روش كرده و حاشيه اي بزنم ؛ در اشاره به موضوعي بسيار مهم ، و البتّه بسيار بديهي ، در امر ِ تصحيح ِ متون – كه متأسّفانه موردي از رعايت ِ آن نديده ام ؛ و آن اين است كه : مصحّح ، به ويژه در متون ِ تا سده ي ِ 8 ، بايد ميان ِ اِعمال ِ شكل و نشانه گذاري هاي ِ خود ، با آن چه از نسخه ي ِ اساس ِ اوست ، تمايز ايجاد كند ، تا پژوهنده ي ِ زبان بتواند بي نياز از مراجعه به اصل يا عكس ِ نسخ ِ خطّي ، بر تلفّظ ِ واژه ها در ادوار ِ مختلف تأمّل نمايد . و اين به چند گونه امكان پذير است :
الف ) اگر نسخه ي ِ اساس ِ او ، مشكول يا نيمه مشكول است ، كليّه ي ِ موارد را به عينه و با دقّت ِ تمام انعكاس دهد ، و از خود به هيچ وجه چيزي نيفزايد ؛ ولو به اندازه ي ِ يك ضمّه يا فتحه .
ب ) موارد ِ نسخه ، و موارد ِ خود را ، با ايجاد ِ تفاوتي در ميزان ِ رنگ ، يا هر تمهيد ِ ديگر ، از هم متمايز گرداند . ( اگر چه اين راه ِ چندان مناسبي نيست و ممكن است صورت ِ ظاهر ِ متن را زشت جلوه دهد . )
پ ) در متن به گونه ي ِ عادي عمل نموده ، و فرقي ميان ِ نشانه گذاري هاي ِ خود با آن چه از اصل ِ نسخه است قائل نشود ، امّا در بخشي ويژه در پايان ِ كتاب ، همه ي ِ موارد ِ مشكول ِ نسخه ي ِ اساس ( و در صورت ِ لزوم ساير ِ نسخه ها ) را گزارش كند .
[7] من بر عكس ِ همه كه مي ِ انگوري را « مجازي » شمرده اند ، آن را « مي ِ حقيقي » مي دانم ، و مي ِ ياوه اي را كه زهّاد ِ عرفا از آن دم زده اند ، « مي ِ مجازي » مي شمرم ؛ همچنان كه در مورد ِ عشق : عشق ِ انسان به انسان را « حقيقي » ، و عشق ِ موهوم ِ عرفان را « عشق ِ مجازي » مي دانم !

براي فايل ِ جداگانه ي ِ اين نوشته كليك كنيد .