يك پيشوند ِ فعلي : فا

در گويش – يا فارسي ِ گونه ي ِ – طبس ِ گيلكي ‌‌[ كه در آن ، فعل ِ پيشوندي كاربرد ِ در خور ِ توجّه دارد ، و وجود ِ اين گونه افعال ، يكي از توان هاي ِ عمده ي ِ آن به شمار مي رود ] چند فعل با پيشوند ِ « فا » داريم :
□ فا كِردَ (ن) / (fã-kerdæ(n [= ~ كردن ]
= كردن ِ كار ؛ انجام دادن ِ كار [ ي ، براي ِ خود يا ديگري ] ؛ كردن ِ با انجامش همراه ؛ ...
□ فا شُدَ (ن) / (fã-ŝodæ(n [= ~ شدن ]شدن ]
= كرده شدن ِ كار ؛ انجام شدن ِ كار ؛ ...
كه بيشتر به صورت ِ تركيب هاي ِ فعلي ِ « كار / كار ِ فاكردن » ، « كار / كار ِ فاشدن » [= كار / كاري فاكردن ؛ كار / كاري فاشدن ] به كار مي رود .
از اين دو فعل / تركيب ِ فعلي ، تركيب هاي ِ « كار ِ فا كرده » ، « كار ِ فا نكرده » ، « كار ِ فا شده » ، « كار ِ فا نشده » ، و صفت ِ فاعلي ِ « كار فا كُ [= كار فا كن ] = كاري ، اهل ِ كار » ، و بعض ِ تركيبات ِ ديگر بر آمده و كاربرد دارد .
□ فا اَمْدَ (ن) / (fã-amdæ(n [= ~آمدن ]
= به انجامش رسيدن ِ عمل ِ تبديل ِ شير ِ مايه خورده به ماست .
□
چنان كه از همين دو سه مورد بر مي آيد ، پيشوند ِ « فا » معني ِ « انجامش » به فعل مي بخشد .
عجالتاً ، فعل ِ ديگري با اين پيشوند به ذهن ندارم . تركيب ِ فعلي ِ « به زير فا اَمْدَ (ن) / (be-zir-fã-amdæ(n [= به زير فا آمدن ] » هم داريم ، امّا بنده وجه ِ كاركردي ِ « فا » ي ِ آن را درست نمي فهمم . ممكن است صورتي از « وا / باز » باشد . و اين تركيب ِ فعلي ، براي ِ حالتي به كار مي رود كه شخص از وضع ِ تكيه زده به پشتي يا ديوار ، خود را فرو مي هلد ، به گونه اي كه به جاي ِ نشيمن ، بخشي از كمرگاه ِ او نيز بر زمين قرار مي گيرد ؛ فرو لميدن .
□
ممكن است گفته شود كه در آن دو سه فعل ، « فا » صورتي است از « وا » ، كه براي ِ جلوگيري از درهم آميزي و خلط با افعال ِ ديگري كه پيشوند ِ « وا » دارد ( مانند ِ : وا كِرْدَ (ن) = باز كردن ؛ وا اَمْدَ (ن) [= وا / باز آمدن ] = 1. حاصل شدن 2. برگشتن و جدا شدن ِ لايه ي ِ چسبانيده يا نصب شده به سطح ِ چيزي يا جايي ؛ ... ) به صورت ِ « فا » در آمده است .
پاسخ چنين است كه : در اين گويش ( همچنان كه در فارسي ِ رسمي ) ، افعال ِ چندي داريم كه پيشوند ِ آن يكسان است ، و معني مختلف ؛ مانند ِ :
وَرْ بُرِّدَ (ن) / (var-borredæ(n [= ور / بر بُريدن ] = 1. بريدن ِ شير – در فاسد شدن يا در فرايند ِ تبديل شير به پنير – كه فعل ِ لازم است 2. بريدن و قطعه قطعه كردن علف و يونجه و مانند ِ آن ، با ابزار ِ علف بُر – و اين متعدّي است .
وا شُدَ (ن) / (vã-ŝodæ(n [= وا / باز شدن ] = 1. تبديل ِ جامد به مايع 2. باز شدن ، گشوده شدن .
و ديگر آن كه « وا / باز » در دو سه فعل ِ مذكور هيچ گونه توجيه ِ معنايي ندارد . پس احتمال ِ اين كه « فا » صورتي از « وا / باز » باشد ، تقريباً برابر ِ صفر است ! امّا اين كه سه پيشوند ِ « فا / وا / باز » در اصل و ريشه با هم يكي است يا هر يك وضع و ريشه ي ِ جداگانه اي دارد و داشته ، بحث ِ ديگري است كه نه طرح ِ آن در حوصله ي ِ اين يادداشت مي گنجد و نه نگارنده صلاحيّت ِ پرداختن به آن را در خود مي بينم . آنچه به قطع و يقين مي توانم گفت اين است كه در مطالعه ي ِ كنوني ِ ما ، پيشوند ِ « فا » در گويش ِ طبس ، پيشوندي كاملاً مستقل و مميّز محسوب مي شود .
□
و امّا ، نكته ي ِ اصلي و مقصد ِ اين يادداشت ، با عبارتي از كتاب ِ سياست نامه مربوط است :
در حكايت ِ « سليمان ِ عبدالملك ِ اُموي و خواستن ِ او جعفر ِ برمكي را از بلخ » ، مي خوانيم كه چون جعفر به نزد ِ سليمان مي آيد ، سليمان او را به تندي از خويش مي راند ؛ سبب مي پرسند ، مي گويد : « او با خويشتن زهر ِ قاتل داشت . » . از جعفر جويا مي شوند ، مي گويد :
« بلي ، و هنوز دارم ... در اين حال كه سليمان بن عبدالملك مرا بخواند به حقيقت مرا معلوم نبود كه از جهت ِ چه مي خواند . انديشيدم كه اگر از من گنجنامه طلب كند يا چيزي در خواهد كه وفا نتوانم كرد و يا رنجي رساند كه طاقت ِ آن ندارم ... زهر بخورم تا از رنج و مذلّت برهم . » ( جعفر شعار ، ص 213 ؛ اقبال ، ص 221 ؛ هيوبرت دارك ، ص 237 . )
،
بنده ي ِ نگارنده چنان مي بينم كه در اين موضع ، « وفا نتوانم كرد » وجهي ندارد و به احتمال ِ قوي ، در اصل « فا نتوانم كرد » بوده است . به لحاظ ِ معنا ، « وفا كردن » مستلزم ِ آن است كه پيش از آن « عهد » ي شده باشد ؛ حال آن كه اين جا – در اين حكايت – نه تنها جعفر ِ برمكي عهدي نكرده بوده ، بلكه سليمان ِ عبدالملك را پيش از آن اصلاً نديده بوده و با وي آشنايي و سر و كاري نداشته بوده است . ( مگر آن كه همان « فرا خواندن و به اعزاز آوردن ِ جعفر ِ برمكي » را به منزله ي ِ عهدي ميان ِ آن دو ، و تعهّدي از جانب ِ جعفر بدانيم ؛ و يا ساده تر از آن ، « زيستن در قلمرو ِ فرمان روا » را متضمّن ِ عهد و تعهّد ِ فرمان بر بينگاريم . و به گُمان ِ نگارنده ، هيچ يك از اين دو وجه منطقي نمي نمايد و تحميل ِ بر عبارت است . )
□
آنچه در نظر بود كه به دمباله ي ِ يادداشت بيايد ، عبارت بود از : مجمل ِ بررسي ِ كليّه ي ِ افعالي كه با اين پيشوند در فرهنگ ِ فارسي ِ معين و لغت نامه آمده ؛ به اضافه ي ِ ارائه ي ِ شواهدي براي ِ « وفا كردن » - تا بيشتر روشن گردد كه در عبارت ِ سياست نامه ، « وفا كردن » بي وجه است ؛ و نيز ارائه ي ِ عبارات و ابياتي كه در آن ممكن است در اصل « فا كردن » بوده ، و به علّت ِ ناشناخت يا هر علّت ِ ديگر ، به « وفا كردن » يا لفظي ديگر تغيير يافته است - ؛ امّا اينك به رعايت ِ حوصله ي ِ خواننده ، تنها به افزودن ِ سطري چند بسنده مي كنم :
1. نگارنده شواهد ِ مدخل هاي ِ « وفا » و « وفا كردن » را در لغت نامه ، به دقّت مورد ِ تأمّل قرار داده ، و از طريق ِ فهرست ِ واژگان ِ چند متن ِ كهن نيز مواردي را ديده ام . موردي مشابه ِ مورد ِ سياست نامه يافت نشد ( كه در آن بدون ِ پيشينه ي ِارتباط ِ دو تن با يگديگر، سخن از « وفا كردن » رفته باشد ) .
2. در موارد ِ زير نيز ممكن است كه در اصل « فا كردن » بوده باشد :
□ « و حاجت بر خويشاوندان كه وفا نكنند از زمهرير سردتر است . »
[ كيمياي سعادت ، ص 498 ]
□ دانش به من مفوّض كرده ست كار ِ نظم
زان نوع هر چه خواهد از من وفا كنم
چون كرد كدخدايي ِ آن را به رسم ِ من
يا كرده ام چنان كه ببايست يا كنم
[ مسعود ِ سعد ، ص 346 ]
مصرع ِ اخير ، مي تواند چنين بوده باشد : فا كرده ام چنان كه ببايست و ، فا كنم !
□
ترديد ندارم كه چنان چه در نسخه هاي ِ كهن ِ متون ِ كهن – به ويژه متون ِ سده هاي ِ 4 تا 6 – به دقّت جست و جو شود ، شواهدي روشن از اين پيشوند و برخي افعال ِ آن به دست خواهد آمد .
در لغت نامه ، افعال ِ متعدّدي هست كه با « فا » آغاز مي شود . در برخي ، « فا » صورتي از « وا / باز » است ، و در شماري نيز نامشخّص مي نمايد . از آنجا كه اين گروه افعال فاقد ِ شاهد است ، از پرداختن به آن ، به نتيجه اي نمي توان رسيد . راه ِ درست ، تفحّص در متون ِ كهن ، به استناد ِ نسخ ِ خطّي ِ قديم است . – و نه نسخه هاي ِ متأخّر ( توجّه شود كه تقدّم و تأخّر به صرف ِ « تاريخ ِ كتابت » نيست ) يا چاپ هاي ِ مصحَّح ِ برخي از معاصران ( كه ده يك بيش در خور ِ اعتماد براي ِ چنين پژوهش هايي نيست ! ) . ( تأكيد بر نسخ ِ خطّي ِ كهن از آن رو ست كه بسياري از ويژگي ها و سازه هاي ِ زباني ِ كهن ، به مرور و طيّ ِ كتابت هاي ِ متوالي ، در اثر ِ ناشناخت ِ برخي از كاتبان و اغلبي از فضلا ، و نيز بنا به پاره اي زمينه ها و علل ِ ديگر ، به تحريف و تغيير ، و دگرگوني و تبديل دچار آمده و گاه به كلّي محو گشته و باز شناخت ِ آن به حيطه ي ِ محال پيوسته است ؛ و جز با پاليدن ِ نسخ ِ معتبر ِ كهن ، اميدي به باز يافت ِ آن نيست . ) – همچنان كه مراجعه به مجموعه ي ِ زبان ها و گويش هاي ِ ايراني ، از اوستايي و پارسي ِ باستان گرفته تا گويش هاي ِ زنده ، نيمه زنده و يا مرده ي ِ امروز و ديروز ِ سرتاسر ِ سرزمين هاي ِ ايران ِ بزرگ ، ضروري است . هر سندي را بايد جُست و به ديده ي ِ تأمّل در آن نگريست .
و البتّه اين همه جان كندن – آن هم براي ِ مثلاً واژگان ِ يك زبان – گاه ديوانگي به نظر مي آيد ؛ در چشم ِ ما مردمي كه همه چيز را سهل و سرسري مي انگاريم .
□□
پايان ِ سخن اين كه :
الف ) دوست ِ خوب ِ عربي دانم ، م . ب . عطّاري ، اشاره مي كند كه اولاً : در عربي ، « وفا » معني ِ ناظر به « انجامش » نيز دارد ؛ ثانياً : ممكن است « فا » - كه تو آن را پيشوندي كاملاً فارسي مي پنداري – از « وفا » برآمده باشد . و در اين باره به بحث ِ « اعلال » استناد مي كند ؛ ليكن بنده ي ِ عربي ندان ، از تأمّل بر اين فقره و احتمال عاجزم .
ب ) با نيم نگاهي به فرهنگ ِ فارسي ِ معين ، دانسته مي شود كه معاني ِ مربوط با « انجامش » ، ذيل ِ « وفا » ثبت شده : « ... 2- انجام پذيرفتن ... 4- انجام يابندگي » ( افزون بر آن كه در يك جفت معني ِ ديگر – از معاني ِ شش گانه – نيز وجهي از « انجامش » وجود دارد : « 1- بسر بردن عهد و پيمان ... 3- بسر بردگي عهد و قول » ) ، امّا هيچ يك از اين معاني ، شاهدي ندارد .
در لغت نامه نيز معني ِ « انجام يابندگي » ذكر شده ( با ارجاع به « وفاء » ، كه من دليل ِ آن را نمي فهمم ! ) ؛ و براي ِ « وفا شدن » ، به معني ِ « به جا آورده شدن ، عملي شدن ، انجام پذيرفتن » ، دو بيت ِ زير ، از سوزني به شاهد آمده :
تكيه بر همّت و مروّت ِ توست
طمع ِ من وفا شود ارجو
هر چه داري طمع ، وفا شده باد
از ملك ، لا اله الّا هو
به گمان ِ بنده ، در اين دو بيت ، مناسب ترين معنا « بر آورده شدن » است- كه باري از « انجامش » با خود دارد و ندارد ! - . ضمناً ، در اين دو بيت با تركيب ِ فعلي ِ « طمع ِ كسي وفا شدن » روبروييم ، نه با فعل ِ مركّب ِ « وفا شدن » .
و ديگر ، در هيچ يك از ابياتي كه ذيل ِ « وفا » - به طور ِ كلّي – به شاهد آمده ، وجهي از معناي ِ « انجام يابندگي » ديده نمي شود .
□
نظر ِ نهايي ِ نگارنده به اين است كه : 1. « فا » ي ِ پيشوند ، كه در اين يادداشت معرّفي شد ، ربطي به « وفا » ندارد . 2. « وفا » ي ِ عربي ، معني ِ « انجامش » ندارد ، الّا در محدوده ي ِ « عمل ِ به عهد » . 3. بوي ِ آن مي آيد كه حجمي از معناي ِ ناظر به « انجامش » ، از ذيل ِ معنا / كاركرد ِ « فا » ي ِ پيشوند ِ فارسي ، در طول ِ ساليان و سده ها ، به ذيل ِ « وفا » ي ِ عربي رفته يا برده شده باشد .
اين پديده را داريم . در اين باره – يعني « خيزيدن يا خيزانيدن ِ معنايي از ذيل ِ يك واژه ي ِ فارسي به ذيل ِ يك واژه ي ِ عربي » - يادداشتي دارم با دو نمونه يا شاهد ، كه به زودي به نگارش ِ نهايي خواهد رسيد .

مهدي سهرابي
اَمرداد ِ 1381
‏ ( تايپ : دوشنبه‏، 2005‏/04‏/18 )

------------------
مشخّصات ِ منابع و مراجع :

ديوان ِ مسعود سعد سلمان . تصحيح ِ رشيد ياسمي . انتشارات اميركبير ، دوم ، 1362.
سياست نامه ( سير الملوك ) . خواجه نظام الملك طوسي . به كوشش ِ جعفر شعار . شركت سهامي كتابهاي جيبي ، سوم ، 1364. / ~ تصحيح ِ اقبال آشتياني . انتشارات اساطير ، 1369.
فرهنگ ِ فارسي . تأليف ِ محمّد معين .
كيمياي سعادت . محمّد غزّالي . تصحيح ِ احمد آرام ، ... ؟ ، 1370.
لغت نامه . دهخدا . چاپ سوم ( چاپ دوم از دوره ي جديد ) ، 1377.
( از « سياست نامه » تصحيح ِ هيوبرت دارك ، نسخه اي ندارم ، امّا عبارت ِ مورد ِ نظر را در فرصتي – در كتاب خانه ي ِ شخصي ِ دوستي – ديده و يادداشت كرده ام ... )

براي فايل ِ جداگانه ي ِ اين نوشته كليك كنيد .