پژ و برخي واژگان ِ آن

واژه ي ِ « پَژ » ، به معنايي که اينک خواهيد ديد ، در فرهنگ ها [I] ديده نمي شود . و تا آنجا که من ديده ام ( و البتّه خوانده ها و ديده هاي ِ من بسيار اندک بوده ) در متون ِ کهن نيز نيامده . امّا خوش بختانه ، در گويش – يا : فارسي ِ گونه ي – ِ طبس ِ گيلکي ( جنوب ِ خراسان ) آن را داريم . شايد در گويش هاي ِ ديگري نيز باشد ، که بنده ي ِ نگارنده آگهي ندارم .
اين واژه ، بنا به ويژگي ها و ظرايف ِ آوايي ، بيشتر « پَج / paj » ، و در برخي موارد نيز به همين وجه : « پَژ / paž » تلفّظ مي شود . و گاه اين واج ِ پاياني ، چيزي است ميان ِ « ج » و « ژ » ؛ و در همه حال با مصوّتي ادا مي گردد که مي توان آن را « فتحه ي ِ ثقيل » ناميد . ( و البتّه ، در انتقال ِ واژه به فارسي ِ رسمي ، طرح ِ اين تفاوت ِ مصوّت ، بي وجه است و بدان نيازي نيست ! )

« پژ » به معني ِ « ريشه » است . بايد گفت که : ريشه ، بسته به نوع ِ رُستني و سبزينه ، داراي ِ انواع است . آنجا که معني ِ حقيقي در نظر باشد « پَژ / پج » به ريشه ي ِ افشان اطلاق مي شود . مي دانيم که برخي از رُستني ها ، جز اين نوع ، ريشه ي ِ ديگري ندارند ؛ و بعضي نيز ، هم اين نوع را دارند و هم ريشه ي ِ عمودي ِ مرکزي را ، که در گويش ِ طبس « کُنُو ميخ / konû mix » گفته مي شود . [ konû ، از واژه ي ِ kûn است ، و معني ِ « ته ، پايانه ، محلّ ِ اتّصال به زمين » دارد ، و mix همان است که هست ! گُمان مي کنم که « کُنُو بيخ » هم شنيده باشم . بحث ِ بيشتر در اين باره به اين يادداشت مربوط نمي شود .] ؛ و آنجا که کاربرد ِ مجازي در کار باشد ، پَژ / پَج به معني ِ مطلق ِ « ريشه » است ؛ مانند ِ « پژ ِ چيزي به آب بودن » [ کنايه از تمام ناشدني بودن ِ آن چيز ] . و همچنين است در کاربرد هايي که مطلق ِ « ريشه » در نظر باشد ، مانند ِ : از پَج بِدَرَمدَن ِِ دِرَخ [ = از پژ بدر آمدن ِ درخت = از ريشه درآمدن ِ درخت] .
تا آنجا که من به ذهن دارم ، در گويش ِ طبس ، هيچ واژه ي ِ مرکّبي که با اين واژه ساخته شده باشد ، نداريم . امّا ترکيب هست : پُر پَج [ = پر ريشه ] ، کم پَج [ = کم ريشه ] ، بد پَج [ = بد ريشه ] . و اين ترکيب ها ، مانند ِ خود ِ واژه ي ِ « پَژ / پَج » بيشتر در زمينه یِ کشت و کار ، و مرتبط با رُستني ها ، به کار مي رود . ترکيب هاي ِ فعلي نيز ، که اين واژه در آن نقش ِ محوري دارد ، هست : از پَج بِدَرَمدن [ = از ريشه در آمدن ] ، پَج ِ چيزِ وَرِفتِدن [ = ريشه ي ِ چيزي بر افتادن ] ، پَج ِ چيزِ ور خشکِفتِدن [ = ريشه ي ِ چيزي بر خشک افتادن ] .
يادآور شوم که در گويش ِ طبس ، واژه ي ِ « ريشه » نيز ، تقريباً با همان وسعت ِ فارسي ِ رسمي [ جز در مواردي که « پژ » به جاي ِ آن نشسته ] کاربرد دارد ؛ به صورت ِ تخفيف يافته : رِشَه / reŝá . ( مصوّت ِ پايانه ، فتحه ي ِ ثقيل است . ) [ اختلاف ِ کاربرد ِ معنايي ِ « ريشه » در فارسي ِ رسمي و در گويش ِ طبس ، بحث ِ ديگري دارد که اينجا ضرورت ندارد . ]

واژگان ِ « پژ »
(1)
پژمرده ، پژمردن ، پژمراندن ، ...
( ترکيب ِ : پژ + مرده ، مردن ، مراندن ، ... ) . پژمردگي ، به دقيق ترين بيان ِ ممکن ، وصف و حالت ِ گياهي است که آسيبي به ريشه ي ِ آن رسيده و دچار ِ بيماري يا مرگ ِ ريشه شده باشد . و در مورد ِ انسان نيز – به وجه ِ مجاز – حالتي است ناشي از آن که کاستي و فتوري به بنيان ِ وي راه يافته باشد .
چو کشتي بود مهرش پژمريده
اميد از آب و از باران بريده
(1- لغت نامه 2- ويس و رامين ، چ روشن ، ص 73 )
به باران تازه گردد روي ِ گيهان
چرا پژمرده شد رويم ز باران
( ويس ، ص 180 )

و امّا ببينيم در فرهنگ ها چه آمده . از آنجا که مؤلّفان ِ لغت نامه و فرهنگ ِ معين ، همه ي ِ فرهنگ هاي ِ پيشين را ديده اند ( بايد ديده باشند ) ، در چنين موردي ، مراجعه به همين دو اثر بسنده است [II] . در هيچ يک از اين دو فرهنگ ، واژه ي ِ « پژ » ديده نمي شود ؛ الا اين که دکتر معين ، ذيل ِ « پژمردن » ، وجه ِ پارسي ِ باستان ِ « patiš-mar » را آورده . و البتّه نگفته که اين « patiš » در پارسي ِ باستان چه معنايي دارد . ( و من در اين زمينه کتابي به دست رس ندارم . )
نيز مي نويسد : « پژ paž ظاهراً اشتباه ِ قديمي است به جاي ِ بژ biž » - و باز هم توضيح نداده که تفاوت ِ اين دو چيست . در حاشيه ي ِ برهان ِ قاطع ( ج 1 ص 400 ) همين توضيحات ، با اندک افزايش ، و با اشاره اي در خور ِ تأمّل [ که از آن بهره خواهيم جُست ] آمده است : « پژمردن و پژمريدن – به کسر اول و ضم سوم و فتح پنجم ، پارسي باستان patish ( اوستا aiwish ) + mar . پژ ظاهراً اشتباه قديمي است به جاي bizh . و پژ در پژوهيدن و پژمان هم ديده مي شود . « اسشق 313 » » ( معلوم نيست که چه مقدار از اين توضيح از « اسشق » گرفته شده . – « اسشق » کوته نبشت ِ کتاب ِ پاول هُرن است ، به نام « اساس ِ اشتقاق ِ زبان ِ فارسي » ، که جلد يا نيمه ي ِ نخست ِ آن به قلم ِ پژوهنده ي ِ روزگار ِ نخست : دکتر جلال خالقي مطلق ، به فارسي درآمده . متأسّفانه بنده ي نگارنده از اين کتاب نسخه اي ندارم . )
درخور ِ يادآوري است که : « پژمردن » در گذشته و امروز ، هم به فتح [ : لغت نامه ] و هم به کسر ِ اوّل [ : برهان ، فرهنگ معين ] تلفّظ شده و مي شود . اگر چه نمي توان و نبايد بر سر ِ تلفّظ ها جزميّت به خرج داد ( و اين خود مبحثي است بسيار مهم ، و گويا تقريباً کار نشده ) به نظر نگارنده ، با توجّه به تلفّظ ِ « پژ / پج » در گويش طبس – که صريحاً به فتح است – و هم اين که در لغت نامه [ و طبعاً در بيشترينه ي ِ مآخذ ِ آن ] به فتح ِ اوّل آمده ، تلفّظ ِ به اوّل ِ مفتوح برتري دارد .
نيز ، اين که در فرهنگ معين ( و حاشيه ي ِ برهان ) اشاره شده که : « پژ paž ظاهراً اشتباه ِ قديمي است به جاي ِ بژ biž » ، در خصوص ِ چه بودگي يا چيستي ِ مصوّت ِ مزبور، قابل ِ تأمّل و نيازمند ِ بررسي است ؛ اگر چه دکتر معين در باره ي ِ اختلاف و تفاوت ِ اين دو توضيحي نداده است .
همچنين ، نکته اي که دکتر معين به استناد ِ پژوهش ِ پاول هُرن يادآور شده – که : « پژ در پژوهيدن و پژمان هم ديده مي شود . » - به کار خواهد آمد . به زودي خواهيم ديد که « پژوه / پژوهيدن » چه ساختي دارد .
**
يک گمان : احتمال ِ آن هست که بخش ِ دوّم ِ واژه ي ِ« ايرانويج » همين واژه ي ِ « پژ » [= ريشه ] و يا واژه اي از هم ريشه هاي ِ اين واژه بوده باشد .
« واژه ي ِ « ايرانويج » از دو جزء ترکيب يافته ؛ جزء نخست ِ آن « ايران » و جزء دوّم آن « ويج » است . و « ويج » به معني تخمه و نژاد است و در زبان فارسي « بيج » از اين ريشه است و « بيضه » در زبان عربي از همين واژه گرفته شده است . » ( ايرانويج ، دکتر بهرام فره وشي ، ص 7 )
« ايران ويج : در اوستا « اَيْرْيَنَ وَئِجَ » يا « ايريَنَ وَئِجَنگْه » به معني « سرزمين ايرانيان » يا « بنگاه و پايگاه [ اصلي ] ايرانيان » ، نام سرزميني است که ايرانيان در آغاز در آن مي زيستند . » ( اوستا ، دکتر دوستخواه . پيوست ، ذيل ِ : ايران ويج )
« ايران ويج : هسته ي مرکزي نژاد آريا » ( نامه ي پهلواني [ آموزش زبان پهلوي ] ، دکتر فريدون جنيدي ، ص 183 )
نيز ممکن است که جزء ِ دوّم « ايرانويج » همان « بژ biž » باشد که در توضيحات دکتر معين ديديم .
در گويش ِ زرتشتيان ِ يزد : « بيجه / bija = 1 – پاجوش 2 – بچّه ي ِ حرامزاده 3 – تخمه و نژاد . مثلاً « bija-seva » يعني تخم سگ . همين واژه در کرمان به معني درخت کوچک پسته است که قابل غرس باشد . » ( فرهنگ بهدينان ، گرد آورده ي جمشيد سروش سروشيان )
**
نکته ي ِ ديگر : در شواهد ِ « پژمرده » در لغت نامه ، در ميان ابيات ِ متعدّدي که از شاهنامه نقل شده ، بيتي ديده مي شود که از تأمّل ِ در آن نکته ي ِ بسيار ظريفي پيرامون ِ ناشناختگي ِ وجه ِ اشتقاق ِ اين واژه به دست مي آيد :
شود برگ پژمرده و بيخ سست
سرش سوي پستي گرايد نخست
اگر مصرع ِ نخست ، درست همين باشد که آمده ، نشان از آن دارد که به روزگار ِ فردوسي – و به نزد ِ او – نيز ، وجه ِ اشتقاق ِ « پژمرده » ناشناخته مي بوده است ! احتمال ِ ناچيزي هست که ميان ِ « برگ » و « پژمرده » واو ِ عطف بوده باشد : شود برگ و پژ ، مرده و ، بيخ سست .
اگر چه « بيخ » که خود همان معناي ِ « پژ » و « ريشه » را دارد ، درصد ِ اين احتمال را به صفر مي رساند ! ( البتّه « بيخ » را به معني ِ « مجموعه ي ِ بخشي از گياه که نگاه دارنده ي ِ آن در زمين است » نيز مي توان گرفت ؛ امّا با اين معني نيز ، وضع ِ مفهومي ِ مصرع همان است که گفته آمد . ) با اين همه ، از طرح ِ اين گُمان و احتمال ِ ضعيف خود داري نورزيدم تا کساني که به نسخ ِ کهن ِ شاهنامه [ و يا نسخ ِ چاپي ِ در بر دارنده ي ِ ضبط ِ نسخه هاي ِ عديده ] دسترسي دارند ، نيم نگاهي به موضع ِ اين بيت بيفکنند !
حتّي از اين عبارت هم نمي توان دانست که نويسنده ، ساخت ِ « پژمرده » را مي شناخته يا نه : « و چون شاخ ِ درخت پژمرده شد ، دليل آن بُوَد که بيخ وي ضعيف بُوَد . » ( نصيحة الملوك ، غزّالي ، چاپ ِ همايي ، ص 300 ) . فکر نمي کنم !
...
*
و نکته ي ِ پاياني در اين بخش ، اين که : اگر واژه ي ِ « پژ » در فارسي ِ گونه ي ِ طبس ِ گيلکي ( اين گنج ِ گران ) بر جاي نمانده بود ، به اين آساني نمي توانستيم به چگونگي ِ ساخت ، و معناي ِ دقيق ِ واژه ي ِ « پژمرده » [ و « پژوهش » که اينک بدان مي پردازم ] پي ببريم !

( 2 )
پژوه ، پژوهيدن ، پژوهش ، ...

در برهان قاطع و فرهنگ ِ معين ، به کسر ِ اوّل ، و در لغت نامه ، به کسر و فتح ِ اوّل ، هر دو ، ضبط شده . با توجّه به تلفّظ ِ « پژ / پج » در گويش طبس ، به نظر مي رسد که به فتح درست باشد . ( اگر چه تلفّظ ِ مکسور نيز توجيه پذير است . )
نظر ِ نگارنده به اين است که « پژوه » ساخته شده است از : پژ ( = ريشه ) + اوه ôh / ûh ( پسوند ) . و آنچه در اثبات ِ اين پسوند بدان استناد مي جويم ، واژه اي است که وجه ِ اشتقاق ِ خود ِ آن را نيز به جايي نديده ام که معرّفي شده باشد . ( در حقيقت ، وضع ِ سند نيز در حين ِ استناد روشن مي گردد !! ) و آن واژه ي ِ « خروه / xorûh xorôh » است که وجه ِ پهلوي ِ « خروس » ِ فارسي دري است [III]. اگر چه ، در اشعار برخي از متقدّمان ، « خروس » به همين صورت ِ « خروه » - و يا به تخفيف ِ مصوّت : خُرُه – نيز به کار رفته است :
خود سپس ِ آرزوي ِ تن مرو
چون خره ِ نر ز پس ِ ماکيان [IV]
ناصر ِ خسرو
[ لغت نامه : خره ؛ تحليل اشعار ناصر خسرو ، دکتر محقّق ، ص 167 ]
در اين که جزء ِ نخست ِ واژه ي ِ « خروه » ، « خُر / خور » ( = خورشيد ) است ، بنده خود هيچ ترديدي ندارم . حال ، اگر همين باشد و به خطا نرفته باشم ( !! ) کارکرد يا دلالت ِ معنايي ِ پسوند ِ « ôh / ûh » را مي توان چنين توضيح داد : پسوندي است که بر معناي ِ « جُستن » يا « اِخبار و اعلام کردن / آگهي دادن » - يا هر دو – دلالت دارد .
جز اين نيست که « خروه » ( خروس ) ، « خور » را مي جويد يا از آن خبر باز مي دهد ؛ و يا : خور را مي جويد و از آن خبر باز مي دهد !
*
دکتر معين نوشته است :
« خروس – پهلوي xros « يونکر 119 » از ريشه ي اوستايي xraos « اسفا 2:1 ص 387 » به معني خروشيدن ؛ لغة ً به معني خروشنده ( به مناسبت بانگ وي ) = فارسي : خرده [ ؟ خروه – م . سهرابي ] = خروچ = خروز ... » ( حاشيه ي ِ برهان قاطع ، ص 741 )
استاد دوستخواه نيز – چنان که خواهيم ديد – همين نظر را دارند ؛ امّا نگارنده با اين که از پهلوي و اوستايي هيچ نمي دانم و نمي فهمم ، برداشت ِ خود را درست مي دانم ! بعيد و بلکه محال است که نام ِ خروس از بانگ ِ وي ، و از واژه ي ِ « خروش » آمده باشد . اگر چنين بود ، در اوستايي نيز نام ِ وي همان « کهرکتاس » مي بود ! در حالي که :
« در اوستا ... چند بار گفته شده که مردم ِ بد زبان ، اين مرغ را « کهرکتاس » مي خوانند.» ( دکتر دوستخواه ، پيوست ِ اوستا ، ص 1036 )
« در اوستا ، نام ِ پسنديده و سزاوار براي ِ خروس ، « پَرودَرْشْ » است که معني « پيش بين » دارد . » ( همانجا ) و :
« پَرودَرْشْ : ( به معني پيش بين ) نامي است که به خروس داده شده ، از آن رو که اين مرغ ( نماينده ي ِ ايزد ِ سروش بر روي ِ زمين ) فروغ را از پيش مي بيند و با آواز ِ خود ، مژده ي ِ دميدن ِ بامداد را مي دهد و مردمان را به بيداري و نيايش و کار و کوشش فرا مي خواند . در اوستا واژه ي ِ « خْرَاُس » ( = خروس و خروش در فارسي ) هم آمده ؛ امّا هميشه به معني ِ خروشيدن و فرياد برآوردن است و نه نام ِ خروس ، مرغ ِ خانگي ِ مشهور . در فارسي واژه ي ِ خروس به مناسبت ِ خروش برآوردن ِ اين مرغ ، نام ِ او شده است . » ( همان ، ص 956 )
جاودان ياد پور داود نيز همين نظر را داشته :
« اسم خروس در اوستا پَرَوْدَرْش [...] مي باشد. اين لغت مذهبي است ، يعني از پيش بيننده. مقصود اين است كه فروغ روز را از پيش ديده مژده ي ورود آن مي دهد. اسم ديگر خروس كهركتاس [...] مي باشد ... ولي در اوستا آمده است كه مردمان بد زبان پَرَودَرش ( خروس ) را كهركتاس مي نامند. در اوستا كلمه ي خرا وس [...] نيز داريم و خروس فارسي از همان ماده است ولي به معني نرينه ماكيان نيست ، بلكه هميشه معني خروشيدن و فرياد برآوردن از آن اراده شده است . كلمات خروس و خروش هر دو يكي است مگر آنكه حرف سين و شين بهم مبدّل شده است. به مناسبت بانگ زدن و فرياد كشيدن و خروش برآوردن خروس ، آن را به چنين اسمي نامزد كرده اند.‌‌ » ‌‌‍) يشتها ، ج1 ، ص 521- 520 ‍)
**
براي ِ نگارنده ، پذيرفتني نيست كه در اوستا ، ناميدن ِ اين مرغ به « كهركتاس » [ كه همين « قدقداس / قت قتاس » است كه امروزه مي شنويم ! ] نكوهش شده باشد ؛ امّا در زبان ِ پهلوي ، نام ِ او از بانگ و فرياد ِ او گرفته شده باشد ! مگر بگوييم كه در روزگاران ِ پهلوي زباني ، ديگر زرتشتي نبوده ايم و ديگر « خروس » برايمان مقدّس نبوده ؛ در حالي كه چنين نيست .
وانگهي ، با توجّه به آنچه نگارنده در باره ي ِ پسوند ِ « ôh / ûh » دريافته ام ، واژه ي ِ « خروه » ِ پهلوي ، و « پَرَودَرش » ِ اوستايي ، معني ِ تقريباً يكسان دارد : « خور جوينده و از آن خبر باز دهنده » / « از پيش بيننده ، و فروغ ِ روز را مژده ي ِ ورود دهنده » !!
اين دلالت ِ معنايي ، در واژه ي ِ « پژوه » نيز درست در مي آيد : « پژ [ = ريشه ] جوينده و از آن خبر باز دهنده » .
،
تنها يك نكته هست كه ممكن است اندككي ترديد ايجاد كند ؛ و آن اين كه : تا آنجا كه من ديده ام ، واژه ي ِ « خروه / خروس » در پهلوي ، با حرف ِ « خ » نوشته مي شود ، نه با حرف ِ « خو » . ( متأسفم كه در برنامه ي ِ word ، حروف پهلوي نداريم ! منظور از « خو » ، واج ِ ايراني ِ كهن است كه در خط هاي ِ ويژه ي ِ ما ، نگاره ي ِ خاص ِ خود را داشته ؛ همچنانكه در فارسي ؛ اگر چه آن را به نادرست « خ + واو معدوله » مي ناميم !! )
همچنين ، در فارسي نديده ام كه « خوروه / خوروس » نوشته شده باشد .
امّا اين را نمي توان دليل ِ ردّ ِ وجه ِ اشتقاق ِ « خور + اوه » گرفت ؛ به دو دليل : 1 – برخي ديگر از واژه ها نيز در نسخه هاي ِ كهن فارسي ( و نيز نسخ ِ كهن ِ تازي ) با « خ » نوشته مي شده ، در حالي كه در اصل با « خو » بوده ؛ مانند ِ « خرشيد » . پس اين احتمال هست كه در پهلوي نيز چنين وجهي از نگارش معمول بوده باشد . 2 – وقتي چند و چون ِ ساخت ِ يك واژه دچار ِ گم بودگي ِ – شايد – دو هزار ساله است ، نمي توان بر سر املاي ِ آن خيلي حسّاسيت به خرج داد !
اگر نمي ترسيدم ، مي گفتم كه : وجه ِ اشتقاق ِ « خروش » ، براي ِ « خروس » ، وجه ِ اشتقاقي عوامانه / عاميانه بيش نيست ! ( ضمن ِ آن كه صورت ِ پهلوي ِ « خروه » - كه « ه » دارد نه « س » ، باز بيشتر و بيشتر اين بي ربطي را نشان مي دهد ، امّا متأسفانه بدان توجّه نشده است !! )
**
نكته :
مي بايست كليه ي ِ واژه هاي ِ با پايانه ي ِ « oh / ôh / ûh » و نيز « os / ôs / ûs » ، مورد ِ تأمل قرار گيرد ؛ شايد اين پسوند ، روشن تر از آنچه بنده دريافته ام ، چهره نمايد . ( به كتاب ِ « تاريخ زبان فارسي » دكتر خانلري ، نگاه كردم ؛ چنين پسوندي ذكر نشده . صد البته ، براي ِ پژوهش ِ ريز و دقيق ، بايد به منابع ِ حسّاس تر در زمينه ي ِ زبان هاي ِ كهن ِ ايراني ، مراجعه نمود . )
همچنين ، بيرون از بحث ِ اصلي ، بايد اين نكته ي ِ مهم را به فرهنگ نويسان يادآور شوم كه :
1 – نبايد طرز ِ ترتيب ِ واژگان در لغت نامه هاي ِ كهن را – كه بيشتر بر اساس ِ پايانه بوده - ، صرفاً تمهيدي براي ِ دسترسي ِ آسان به قوافي دانست ؛ چرا كه ممكن است چنين نبوده باشد . [V]
2 – كاملاً ضرورت دارد كه در فرهنگ هايي كه پس از اين تأليف مي يابد ( و نيز فرهنگ هاي ِ پيشين كه به تجديد ِ تصحيح يا تجديد ِ چاپ مي رسد ) فهرست ِ كلي ِ واژگان ِ فارسي ، بر اساس ِ پايانه نيز درج گردد ، تا امر ِ بررسي ِ « پسوند هاي ِ فارسي » آسان تر ميسّر باشد !
** *
دكتر معين ، وجه ِ پهلوي ِ « پژوهيدن » ِ فارسي را « patv(i)hîtan » ( رك : فرهنگ ، و حاشيه ي ِ برهان ) ، و اوستايي ِ آن را « paitish+vaed » ، و هندي ِ باستان را « prati+vêd » ذكر نموده . ( رك : حاشيه ي ِ برهان ، كه از « اسشق 314 » نقل كرده .) اما در « فرهنگ كوچك زبان پهلوي » دو وجه زير ديده مي شود :
پژوهيدن ، رسيدگي كردن
Wizōstan, wizōh/y- [wcwstn’, wcwd- (J bzwb- , N pižōhīdan)]
( ص 162 )
( J ، كوته نبشت ِ « نوشته هاي ِ يهودي – فارسي » است ؛ و N نشانه ي ِ فارسي ِ نو . )
چند نكته :
1 – اختلاف ِ وجهي كه دكتر معين ذكر كرده ، با آنچه در فرهنگ ِ آقاي ِ مكنزي آمده ، از فهم ِ بنده بيرون است .
2 - « i » در « wiz… » از كجا آمده ؟ - در پهلوي نگار هيچيك از اين دو وجه ، اين مصوّت ديده نمي شود . ( قطعاً قرائت مزبور متّكي به دلايلي است كه بر پهلوي دانان آشكار است ، امّا براي ِ نگارنده قابل ِ فهم نيست . )
3 – اين مصوّت ، در وجه ِ فارسي ِ نو نيز نياز به سند دارد . حتّي اگر به استناد ِ فرهنگ هاي ِ كهن و يا نسخ ِ مشكول ِ متن هاي ِ كهن بوده باشد ، باز هم نمي توان آن را تنها تلفّظ ، يا حتّي تلفظ ِ غالب ِ اين واژه شمرد ؛ بنا بر اين ، تلفظ ِ به اوّل ِ مفتوح نيز بايد ذكر مي گرديد .
**
و امّا ، با اين كه انبوهي از مجهولات ( كه پژ ِ آن از پهلوي نداني نگارنده آب مي خورَد ! ) مي تواند مايه ي ِ ترديد گردد ، ترديدي ندارم و دريافت ِ خود ، در چند و چون ِ اشتقاق ِ « پژوه » ( و نيز « خروه » ) را درست مي دانم . اگر غلطي ِ آن اثبات شد ، مي پذيرم !!
ضمناً در دو وجه ِ پهلوي ِ مذكور در فرهنگ استاد مكنزي ، تبديل ِ « s » و « h » ديده مي شود ؛ و اين همان تبديلي است كه در « خروس » / « خروه » داريم ؛ و خود تأييد يا تأييد گونه اي است ، بر برداشت ِ نگارنده – در باز يابي ِ پسوند ِ « ôh / ûh » .
همچنين ، جزء ِ نخست ِ « wiz… » مي تواند صورتي باشد از « ويج / بيج » ( كه ذيل ِ « ايرانويج » نقل شد ) يا « بژ » ( منقول از دكتر معين – پاول هُرن ) .
**
همان گونه كه پيش از اين گفته شد ، دكتر معين – به استناد ِ پژوهش ِ پاول هُرن - مي نويسد كه « پژ ، در پژوهش و پژمان هم ديده مي شود . » . در باره ي ِ « پژوهش » ، بنده ي ِ نگارنده آنچه را كه دريافته بودم ، در ميان نهادم . امّا در باره ي ِ « پژمان » فعلاً نظري ندارم . نياز است كه تأمل و بررسي ِ كافي داشته باشم . بعيد به نظر مي رسد كه پژ ِ « پژمان » با پژ ِ « پژوهش » و « پژمرده » يكي بوده باشد .
با اين همه ، به خوانندگاني كه بحث را درخور ِ تأمل يافته باشند ، و حوصله شان چون حوصله ي ِ نگارنده ، به « سيه باد ِ زمانه ي ِ مُظلَم » ضايع نشده باشد ، توصيه مي كنم كه به كتاب ِ هُرن مراجعه اي داشته باشند . بنده نيز ، اگر توانستم كتاب را جايي بيابم و وجه خريد داشتم ، تهيه كرده و ريز به ريزش را با دقت خواهم خواند . ( با فلك ، دوش به خلوت گله اي مي كردم ... )
مهدي سهرابي
81 – 1380
** * * * * *
مشخصات ِ منابع و مراجع
اوستا ، كهن ترين سرود هاي ِ ايرانيان ؛ گزارش و پژوهش دكتر جليل دوستخواه ؛ انتشارات مرواريد ، اوّل ، 1370 .
ايرانويج ؛ دكتر بهرام فره وشي ؛ انتشارات دانشگاه تهران ، سوم ، 1370 .
برهان قاطع ؛ محمّد حسين بن خلف تبريزي ؛ به اهتمام دكتر محمّد معين ؛ انتشارات امير كبير ، پنجم ، 1376 .
تاريخ زبان فارسي ؛ دكتر پرويز ناتل خانلري ؛ نشر نو ، چهارم ، 1369 .
تحليل اشعار ناصر خسرو ؛ دكتر مهدي محقق ؛ انتشارات دانشگاه تهران ، پنجم ،1368 .
ديوان ناصر خسرو ؛ به تصحيح مجتبي مينوي – مهدي محقق ؛ دانشگاه تهران ، چهارم ، 1370 .
صحاح الفرس ؛ محمّد بن هندوشاه نخجواني ؛ به اهتمام عبدالعلي طاعتي ؛ بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، دوم ، 2535 .
غياث اللغات ؛ غياث الدّين محمّد رامپوري ؛ به كوشش منصور ثروت ؛ امير كبير ، اوّل ، 1363 .
فرهنگ بهدينان ؛ گردآورده ي جمشيد سروش سروشيان ؛ با مقدمه ي استاد ابراهيم پور داود ؛ به كوشش منوچهر ستوده ؛ دانشگاه تهران ، سوم ، 1370 .
فرهنگ جهانگيري ؛ مير جمال الدين حسين انجو شيرازي ؛ ويراسته ي دكتر رحيم عفيفي ؛ انتشارات دانشگاه مشهد ، دوم ، 1359 .
فرهنگ فارسي ؛ دكتر محمّد معين ؛ امير كبير ، هشتم ، 1371 .
فرهنگ فارسي ؛ حسين وفايي ؛ ويراسته ي تن هوي جو ؛ دانشگاه تهران ، اول ، 1374 .
فرهنگ كوچك زبان پهلوي ؛ ديويد نيل مكنزي ؛ ترجمه ي دكتر مهشيد مير فخرايي ؛ پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي ، دوم ، 1379 .
لغت فرس « لغت دري » ؛ ابو منصور احمد بن علي اسدي طوسي ؛ به تصحيح و تحشيه ي ِ دكتر فتح الله مجتبائي و دكتر علي اشرف صادقي ؛ خوارزمي ، اول ، 1365 .
لغت نامه ي ِ دهخدا ؛ چاپ دوم از دوره ي جديد ، 1377 .
نامه ي پهلواني ( 1 – خود آموز خط و زبان ايران پيش از اسلام ) ؛ گزارش دكتر فريدون جنيدي ؛ بنياد نيشابور ، نخست ، 1360 .
نصيحة الملوك ؛ امام محمّد غزّالي ؛ تصحيح استاد همايي ؛ انتشارات انجمن آثار ملّي ، 1351 .
ويس و رامين ؛ فخر الدين اسعد گرگاني ؛ با مقدمه و تصحيح و تحشيه ي ِ محمّد روشن ؛ صداي معاصر ، اول ، 1377 .
يشت ها ؛ تفسير و تأليف ابراهيم پور داود ؛ انتشارات اساطير ( افست چاپ هند ) ؛ اول ، 1377 .
----------------------
پابرگ ها :
[I] - لغت فرس ( مجتبائي – صادقي ) ، صحاح الفرس ، وفايي ، جهانگيري ، برهان قاطع ، غياث اللغات ، فرهنگ فارسي معين ، لغت نامه ، فرهنگ بهدينان ، [ فرهنگ كوچك زبان پهلوي ] .
[II] - بديهي است كه طي ِ ساليان ِ اخير ( پس از تأليف ِ فرهنگ ِ معين و لغت نامه ) كتب ِ ديگري نيز در زمينه ي ِ ريشه شناسي ِ واژگان ِ فارسي ، تأليف شده است . در هر صورت ، خواننده ، محدوديّت ِ مراجعه را بر من خواهد بخشود . گناه ِ من نيست ؛ گناه ِ اهريمن ِ تنگ دستي و تُنُك حالي است .
[III] - در « فرهنگ كوچك زبان پهلوي » ، كلاً به « سين » آمده : xrōs ؛ امّا تصوّر نمي كنم كه بتوان اين را تلفظ ِ همه ي ادوار ِ پهلوي – بلكه حتّي تلفظ ِ سده ي ِ سوم ميلادي به اين سو [ بنگريد به : مقدمه ي ِ استاد مكنزي ، ص 18 ] – دانست . ( افزون بر اين ، نمي فهمم كه مصوّت ِ « o » به چه دليل حذف شده ، يا نيامده ! ) به نظر نگارنده ، تلفظ « خروه » در اولويت است .
[IV] - در ديوان ( چاپ ِ مينوي - محقق ، قصيده ي 7 ) ، مصرع ِ دوم چنين است : چون خُرُه ِ بد سپس ِ ماكيان . امّا وجه ِ صحيح ، همان « خره ِ نر » است . احتمالاً كاتبي در « خره نر » حشو ِ متناقض نما يافته ! حال آن كه « نر » به معني ِ « گُشن ، به گشن آمده ، حشري ، شهوت ران » است . ( متأسفانه اين معني ِ « نر » از كتاب ِ « تحليل ِ اشعار ِ ناصر خسرو » دكتر محقق ، فرهنگ ِ معين ، و لغت نامه ، فوت شده است . ضمناً ، در كليه ي ِ نسخ ِ فرهنگ ِ جهانگيري نيز « خره بد » بوده و مصحح به درستي « خره نر » را از ديوان ، چاپ قديم تهران ، اختيار نموده . )
[V] - حين ِ نگارش ، مقدمه هاي ِ لغت فرس ، صحاح ، وفايي ، و جهانگيري را بر رسيدم ؛ كمترين اشاره اي به مسئله ي ِ « دسترسي به قوافي » ديده نمي شود ! در باره ي ِ علّت و دليل ِ ترتيب ِ خاصّي كه در لغت فرس و صحاح و ... به كار گرفته شده ، و همچنين در باره ي ِ چند و چون ِ دگرگوني ِ اين ترتيب ، و پيدا آمدن ِ ترتيبي كه مثلاً در جهانگيري هست ، جاي ِ بررسي و بحث بسيار است . احتمالاً مؤلف ِ جهانگيري نيز دچار ناشناخت شده بوده است !

براي فايل ِ جداگانه ي ِ اين نوشته كليك كنيد .